Xin chào các bạn! Các bạn biết không, tất cả những trải nghiệm trong cuộc sống – từ những cuộc trò chuyện đơn lẻ đến các hoạt động văn hóa – đều góp phần định hình các chi tiết vi mô trong não bộ của bạn. Bộ não của bạn là một thể biến hình liên tục, không ngừng viết lại mạng lưới của chính nó – và vì những trải nghiệm của bạn là duy nhất, nên các chi tiết, mạng lưới thần kinh của bạn cũng vậy. Chương này sẽ giải thích vai trò quan trọng của bộ não trong việc định hình: bạn là ai? 

Bộ não có cấu tạo như một khối gel vững chắc và đồng nhất với vẻ bề ngoài nhăn nheo. Trọng lượng thực tế bộ não người trưởng thành nặng 1.6 kg, khối vật chất không đáng kể này dường như quá chênh lệch với những quá trình tâm thần to lớn mà nó tạo ra.

Những suy nghĩ và những ước mơ, kỷ niệm và kinh nghiệm của chúng ta đều khởi phát từ vật liệu thần kinh kỳ lạ này. Chúng ta là ai nằm trong những mô hình xung điện hóa phức tạp ấy. Nếu bạn làm hỏng một phần nhỏ của bộ não, bạn dường như sẽ thay đổi một cách chóng mặt.

Khởi sinh bất toàn

Khi sinh ra, loài người chúng ta chỉ là những sinh vật yếu đuối. Chúng ta hoàn toàn phụ thuộc vào những người xung quanh để tồn tại. Trong thế giới sinh vật, nhiều động vật có vú khác có thể tự lập một cách đáng kinh ngạc ngay sau khi được sinh ra. Chẳng hạn, cá heo sinh ra đã có thể bơi lội; hươu cao cổ học cách đứng được trong vòng vài giờ… 

Nhìn bề ngoài dường như lợi thế lớn thuộc về các loài khác – nhưng trên thực tế nó biểu thị một giới hạn. Động vật sơ sinh phát triển nhanh vì não chúng được kết nối theo một chương trình đã được chuẩn bị phần lớn (Kết nối cứng). Sự chuẩn bị đó phải đánh đổi với tính linh hoạt. Chiến lược đón đầu với một bộ bão được tổ chức trước sẽ chỉ hoạt động tốt trong một vị trí cụ thể của hệ sinh thái. Hãy thử tưởng tượng một số con tê giác không may lạc tới vùng Bắc Cực, nhiều khả năng có sẽ không thích nghi được và sẽ chết. Ngược lại, con người có thể phát triển mạnh mẽ trong nhiều môi trường khác nhau, từ vùng lạnh giá đến các ngọn núi cao tới các trung tâm đô thị nhộn nhịp. Điều này là khả dĩ vì bộ não con người được sinh ra chưa thực sự hoàn thiện.

Tuổi thơ được tinh giản

Bí mật đằng sau tính linh hoạt của bộ não trẻ là gì? Trên thực tế, số lượng tế bào não là như nhau ở trẻ em và người lớn. Thay vào đó, bí mật nằm ở cách những tế bào được kết nối (kết nối sống). Neuron của trẻ sơ sinh tách biệt và không kết nối, trong hai năm đầu tiên của cuộc đời, chúng bắt đầu kết nối cực nhanh khi chúng tiếp nhận thông tin giác quan. Có khoảng hai triệu kết nối mới (synapse) được hình thành mỗi giây trong não trẻ sơ sinh. (chèn hình)

Trong suốt thời thơ ấu, môi trường cục bộ tinh chỉnh bộ não của chúng ta để nó tương thích mạnh mẽ với những gì chúng ta tiếp xúc. Ví dụ: ngôn ngữ bạn tiếp xúc trong giai đoạn sơ sinh tinh chỉnh khả năng nghe được những âm thanh đặc thù trong ngôn ngữ của bạn, và làm giảm khả năng nghe được âm thanh của các ngôn ngữ khác. Theo thời gian, em bé lớn lên ở Nhật sẽ mất khả năng phân biệt giữa âm R và âm L, hai âm này không được phân rõ trong tiếng Nhật.

Canh bạc tạo hoá

Chiến lược tinh chỉnh trên là một cách thông minh để não bộ tương thích với môi trường – nhưng chiến lược này cũng tiềm ẩn những rủi ro nhất định. Nếu não bộ đang phát triển không được cung cấp môi trường thích hợp, “như kỳ vọng” – nơi trẻ được nuôi dưỡng và chăm sóc – não bộ sẽ phải vật lộn để phát triển bình thường. Những đứa trẻ phải chịu đựng những điều kiện kinh hoàng trong trại mồ côi Rumani (bình quân chỉ một người chăm sóc cho mười lăm đứa trẻ, chúng không được bế hay nhận được sự bày tỏ tình cảm…) đã phát triển một loại hỗn ngữ kỳ lạ. Khi lớn lên, chúng phải đối mặt với tình trạng thiểu năng trong học tập… Không có môi trường chăm sóc tinh thần và kích thích nhận thức, bộ não con người không thể phát triển bình thường. 

Thời niên thiếu

Quá trình xây dựng bộ não con người mất đến hai mươi lăm năm. Những năm niên thiếu là thời kỳ tái tổ chức và thay đổi hệ thần kinh quan trọng ảnh hưởng mạnh mẽ đến con người mà chúng ta được định hưởng trở thành. Do những thay đổi to lớn diễn ra trong các khu vực não cần thiết cho lý luận và sự kiểm soát các nhu cầu, tuổi thanh thiếu niên cũng là thời gian thay đổi nhận thức một cách chóng mặt. 

Vùng thùy trán trước diPFC, quan trọng cho việc kiểm soát xung lực, là một trong những khu vực trưởng thành muộn nhất, và chỉ đến trạng thái tốt nhất ở những năm đầu của độ tuổi 20. Khi chúng ta dịch chuyển từ tuổi ấu thơ sang tuổi thanh thiếu niên, bộ não cho thấy các phản ứng ngày càng tăng đối với phần thưởng trong các lĩnh vực liên quan đến tìm kiếm sự dễ chịu (một trong những khu vực đó được gọi là vùng nhân vòng). Vùng thùy trán trước OFC – liên quan đến việc ra quyết định, chú ý và mô phỏng các hậu quả trong tương lai – ở tuổi thanh thiếu niên vẫn còn giống như trẻ em. Một hệ thống tìm kiếm ham muốn trưởng thành kết hợp với vùng OFC non nớt nghĩa là thanh thiếu niên không chỉ qua đa cảm mà còn khó kiểm soát cảm xúc hơn người lớn. (Phải chăng vì những lý do này, mà tài xế xe bus phải trên 24 tuổi (xe cỡ nhỏ) hoặc trên 27 tuổi (xe cỡ lớn); còn tiền bảo hiểm cho lái xe thì mức trên 26 tuổi rẻ hơn hẳn so với mức dưới 26 tuổi)

Cách chúng ta nhìn thế giới như một thanh thiếu niên là kết quả của một bộ não thay đổi đúng lộ trình. 

Tính dẻo

Ở tuổi trưởng thành, bộ não của chúng ta vẫn tiếp tục thay đổi. Tương tự như chất dẻo – có thể tạo hình và giữ nguyên hình dáng – não cũng có thể trải nghiệm sự thay đổi, và giữ lại sự thay đổi. Các nhà khoa học đã phát hiện ra một vùng não nhỏ gọi là vùng hồi hải mã – vùng quan trọng cho trí nhớ, và đặc biệt là bộ nhớ không gian. Việc nghiên cứu những tài xế taxi cho thấy bộ não của người trưởng thành không tĩnh định, mà có thể được điều chỉnh lại nhiều đến mức sự thay đổi có thể được nhận biết bằng một cặp mắt lão luyện.

Não của Einstein có khu vực não tương ứng với những ngón tay trái của ông dã mở rộng – tạo thành một nếp gấp khổng lồ (dấu hiệu Omega) trong vỏ não của ông. Nếp gấp này được mở rộng ở những nhạc công violin. Ngược lại, những nhạc công piano phát triển dấu hiệu Omega ở cả hai bán cầu, khi họ sử dụng cả hai tay trong các chuyển động khéo léo, chi tiết.

Những thay đổi bệnh lý

Điều gì sẽ xảy ra nếu não bị thay đổi do bệnh lý hay chấn thương? Điều này liệu có làm thay đổi việc chúng ta là ai, nhân cách, hành động của chúng ta?

1/8/1966, Charles Whitman đã xả súng làm thiệt mạng 13 người ở Đại học Texas. Đáng kinh ngạc khi đây là hành động bạo lực ngẫu nhiên. Không lâu sau khi giết vợ và mẹ mình, anh ta đã để lạ lá thư tuyệt mệnh, trong đó có ghi: “Tôi không thực sự hiểu bản thân mình những ngày này… gần đây, tôi đã là nạn nhân của nhiều ý nghĩ bất thường, phi lý…Sau khi chết, tôi mong được khám nghiệm tử thi để đánh giá xem có bất kỳ rối loạn thể chất nào không”. Sau khi khám nghiệm tử thi Whitman, các nhà nghiên cứu cho biết Whitman có một khối u não nhỏ, với kích thước của đồng 5 xu, nó đã ép vào một phần của bộ não Whitman được gọi là hạch hạnh nhân, khu vực tạo ra sự sợ hãi và hoảng loạn. Kết quả là Whitman đã hành động không như tính cách vốn có của mình.

Tôi là tổng hoà của những ký ức?

Kẻ thù của ký ức không phải là thời gian; mà chính là những ký ức khác.

Sự sai sót của trí nhớ

Liệu có thể cấy ghép những ký ức hoàn toàn sai? các nhà nghiên cứu đã kết hợp bốn câu chuyện thời thơ ấu của những người tham gia thí nghiệm. Ba là đúng. Chuyện thứ tư là hợp lý nhưng tạo dựng. Kết quả, ít nhất một phần tư số người tham gia khẳng định có thể nhớ câu chuyện đấy. Ngoài việc có thể cấy ghép những ký ức mới vào não, mọi người thậm chí còn mân mê và thêm thắt chúng, vô tình thêu dệt trí tưởng tượng vào đặc tính của chúng. Trí nhớ của tất cả chúng ta đều dễ bị thao túng, giống như trong bộ phim Hollywood nổi tiếng của Leonardo Dicaprio: “Inception”). Sự thật là, quá khứ của chúng ta không phải là một bản ghi nhớ trung thành. Thay vào đó nó là một sự phục dựng.

Bộ não lão hóa

Việc mô não bị phá hủy do sự tàn phá của bệnh Alzheimer không có nghĩa là người đó sẽ gặp phải các vấn đề về nhận thức. Các yếu tố tâm lý tiêu cực như sự cô đơn, lo lắng, có liên quan đến suy giảm nhận thức nhanh hơn. Ngược lại, những điều tích cực như sự tân tâm, sống có mục đích có khả năng bảo vệ năng lực nhận thức. Khi các vùng mô não bị thoái hóa, các vùng khác sẽ được tập luyện để đảm nhận chức năng của vùng bị thoái hóa.

Tôi có tri giác

Khi thức dậy bạn có ý thức, và khi bạn đang ngủ sâu, bạn không thể. Sự khác biệt giữa hoạt động của não ở hai trạng thái này là gì? Có một cách để đo lường điều đó: điện não đồ.

Khi bạn đi ngủ, cơ thể bạn dường như ngừng hoạt động. Năm 1953, người ta phát hiện ra rằng ban đêm não hoạt động như trong suốt cả ngày. Trong thời gian ngủ, các neuron chỉ đơn giản là phối hợp với nhau theo cách khác, bước vào trạng thái nhịp điệu đồng bộ hơn.

Não giống như những bông tuyết

Như mình đã giải thích ở trên, khi bộ não thay đổi, tính cách con người cũng thay đổi. Một số loại tổn thương não làm cho người ta thấy phiền muộn. Sự thay đổi khác khiến họ thấy hưng phấn, số khác lại điều chỉnh thiên hướng tôn giáo, tâm trạng, 

Những kiến giải về đối tượng vật chất liên quan mật thiết đến quỹ đạo lịch sử của bộ não – và liên quan rất ít đến bản thân đối tượng đó. Một con chó hay một con bạch tuộc sẽ không đánh giá cao sự khác biệt giữa hai lá cờ. Vì vậy khả năng dự đoán chính xác kết quả trận đấu bóng đá của chú bạch tuộc Paul (World Cup 2010) chỉ là một sự trùng hợp tình cờ thú vị, chứ không phải chú là có khả năng “tiên tri” đặc biệt gì đâu bạn nhé 😀

(Tác giả: Sơn Nguyễn)